पुस्तक, थोरो र हामी

कविता पराजुली
प्रत्येक वर्षवसन्त पञ्चमीका दिन राष्ट्रिय पठनपाठन दिवस मनाइने चलन छ, विश्व पुस्तक दिवस २३ अप्रिलका दिन पर्दछ । तर पुस्तकप्रति आम समुदायको रुचि भने खासै बढेको पाइ“दैन । बरु पुस्तक पढ्नेहरूको संख्या दिन प्रतिदिन घट्दो छ । पुस्तक भन्ने चीज नै औपचारिक शैक्षिक प्रयोजनका लागि मात्र थोपरिएको हो भन्नेहरूको संख्या ठूलो मात्रामा छ । अध्ययनलाई समय काट्ने माध्यम हो भन्ने पनि धेरै छन् । ‘पुरानो कोट लगाऊ र नया“ पुस्तक किन’ भन्ने थोरोको भनाइ हामीबीच गलत सावित हु“दै गइरहेको छ ।
पुस्तकप्रतिको यस्तो धारणा नेपालजस्ता अविकसित, गरिब र साक्षरता न्यून भएका राष्ट्रमा अझ बढिरहेको पाइन्छ । बन्दुक पर््रदर्शनी हु“दा दिनभरि नै लाइनमा बसेरै भए पनि हर्ेर्ने तर प्रज्ञा प्रतिष्ठान वा साझा प्रकाशनले पुस्तक पर््रदर्शनी आयोजना गरेको भने थाहै नहुने अथवा थाहा पाए पनि आ“खा नै नतेर्स्याउने चलनले पनि पुस्तकप्रतिको मानिसको भावनालाई प्रतिविम्बित गरेको छ ।
वास्तवमा पुस्तकप्रति घट्दै गएको रुचिलाई नरोक्ने हो भने अब चा“डै
नै पुस्तकालय संग्रहालय नबन्ला
भन्न सकि“दैन ।
विज्ञान र प्रविधिको अत्यधिक विकासले समाजमा ज्ञान र मनोरञ्जनका नया“नया“ साधन उपलब्ध छन् । हिजो ज्ञानको स्रोतका रूपमा पुस्तकको एकाधिकार थियो भने आज रेडियो, टेलिभिजन, कम्प्युटरजस्ता प्रविधि रहेका छन् । नया“ भएकाले पनि हुन सक्छ यी साधनप्रति मानिसको झुकाव दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । तर यसलाई अशुभ संकेत भने मान्न मिल्दैन ।
यद्यपि हामीले के पनि भुल्नुहु“दैन भने एउटा पर्ूण्ा मानव बन्नका लागि रेडियो, टेलिभिजन र कम्प्युटरभन्दा पुस्तक धेरै आवश्यक र सहयोगी हुन्छ । पुस्तक यस्तो वस्तु हो, जसले आफूस“ग भएको ज्ञान हामीलाई त दिन्छ नै साथसाथै व्यक्तिमा विभिन्न विचार, तर्कहरू प्रस्फुटनसमेत गराउ“छ । तर अपसोच नै मान्नर्ुपर्छ, हाम्रो पुस्तकप्रतिको धारणा अत्यन्त कमजोर छ ।
अझ युवा पुस्ता पुस्तक भनेपछि आपmनो विद्यालय वा क्याम्पसमा पढ्ने पाठ्यपुस्तक मात्र सम्झन्छन् । उनीहरूमा नया“नया“ पुस्तक किनेर पढ्ने संस्कृतिको अभाव रहेको देखिन्छ । यसरी पुस्तकप्रति नै सही दृष्टिकोण बन्न नसकिरहेको अवस्थामा पुस्तकको संग्रह गरिने ठाउ“ पुस्तकालयको अवस्था झन् कस्तो होला, सजिलै अनुमान गर्न सकिन्छ । कतिपय पुस्तकालय त मुसाहरूको रमणीय स्थल पनि बनिरहेका छन् ।
त्यसो त एकातिर भएका पुस्तक उपयोगकर्ताको प्रतीक्षामा बसिरहेको अवस्था र कतिपय ठाउ“मा चाहि“ पढ्न चाहनेहरू पुस्तकालयको अभावमा पढ्न नपाइरहेको बिडम्बनासमेत रहेको छ । आधुनिक पुस्तामा मौलाएको रेस्टुरेन्ट, सिनेमा हल र डेटिङका लागि समय उपलब्ध भए पनि पुस्तकालय पस्न भने धेरैलाई समयको अभाव देखिन्छ । २००७ सालको आसपासतिर जम्मा एक हजारप्रति पुस्तक छापिने गर्थे । अचेल पनि सरदर एक हजार प्रतिमात्र छापिने गर्छन्, त्यो पनि बिक्री नभएर साझाका भण्डारमा थुप्रिने गरेको देखिन्छ । फुटपाथमा बिक्रीका लागि राखिने यौनसम्बन्धी उपन्यासहरूले चाहि“ पाठक पाउने तर स्तरीय साहित्यिक पुस्तक चाहि“ धमिराको आहारा बन्नुपर्ने बिडम्बना अझ बढ्दो क्रममा छ ।
साक्षर जनसंख्या कम भएकाले पुस्तक बिक्री पनि कम हुनु बुझ्न सकिने कुरा हो । तर यहा“ प्रकाशित हुने पुस्तक पाठक आकषिर्त गर्न अक्षम भएकाले पुस्तक बिक्री कम भएको भन्ने तर्क आपmनो ठाउ“मा बारम्बार उठाइने गरेको देखिन्छ, जसलाई पल्पसा क्याफे, सोच र रक्तकुण्डको बिक्रीले समेत पुष्टि गरिदिएको छ । नेपालीको क्रयशक्ति राम्रो नहुनाले पनि पुस्तक उपेक्षित भएका हुन् भन्ने तर्क पनि उचित हो । वितरण प्रणालीको कमजोरी पनि पुस्तक बिक्री नहुनाको एक प्रमुख कारण हो । किनकि प्रचारप्रसार गरिएका पुस्तक पर््रदर्शनीबाट उल्लेख्य संख्यामा बिक्री भएका उदाहरण पनि नभएका होइनन् । तथापि प्रमुख कुरा पुस्तक पढ्ने संस्कृति छ कि छैन भन्ने नै हो ।
पुस्तक पढ्ने संस्कृतिको विकास भएको छ भने अनेक प्रतिकूलता चिरेर पनि मान्छेले पुस्तक पढेरै छाड्छ । उसका लागि थोरोले भने झैं नया“ कोट लगाउनुभन्दा नया“ पुस्तक पढ्नु गौरवको कुरा हुन्छ ।
भारतको र्सवाधिक शिक्षित राज्य केरलामा क्रिकेट हर्ेर्ने भन्दा पुस्तक पढ्नेको संख्या बढी छ । यो अध्ययन गर्ने संस्कृतिको विकासका कारणले गर्दा नै सम्भव भएको हो । विवाह वा यस्तै उत्सवमा अन्य उपहारका साधन दिनुको साटो राम्रा पुस्तक दिने गरिएमा पुस्तक पढ्ने संस्कृति विकासमा उल्लेख्य योगदान हुनेछ ।
-लेखिका काठमाडौं शिक्षा क्याम्पसमा अध्ययनरत छन् ।)