ठेक्कामा भानुभक्त

विमल निभा
Sourcre:Kantipur Daily

उनी भानुभक्त आचार्यका ठेकेदार हुन् । कहिलेकाही“ मोतीराम भट्ट र लेखनाथ पौड्यालका ठेक्का पनि लिने गर्छन् । तर यसमा नियमितता छैन । एकपटक एक युवाकविको ठेक्का लिएको हल्ला पनि चलेको थियो । तर यसमा कुनै सत्यता थिएन । नेपाली साहित्यमा यस्ता हल्ला त्यसै चलिरहन्छन् । अ“, उनको भानुभक्तको ठेक्कामा भने कुनै तलमाथि परेको छैन । दर्ुइ दशकभन्दा बढी समयदेखि उनी यो कार्य अनवरत गरिरहेका छन् । अर्थात् नेपाली साहित्यका आदिकवि भानुभक्त आचार्यको ठेकेदारिता । त्यसैले भानुजयन्ती आउनासाथ उनी स्वतः सक्रिय हुन थाल्छन् । तीन-चार सप्ताह अगावैदेखि ।
'नमस्कार गरे“ है गुरु ।' उनलाई देखेर म टाढैबाट कराउ“छु ।
'नमस्कार ।'
'आज घरबाट यति चा“डै निस्कनुभयो, के हो गुरु -'
'एउटा जरुरी काम थियो, के गर्नु -' उनी टक्क अडिएर भन्छन् ।
'भानुजयन्ती कहिले हो -' म एकाएक सोध्छु ।
'किन -' उनी र्सतर्क हुन्छन् ।
म प्रत्युत्तरमा फुटपाथको रेलिङ समातेर हलुका हा“स्छु ।
उनलाई दौरा-सुरुवालमा कस्सिएर कालो ब्याग बोकी हि“डेको देख्नासाथ सबै थाहा पाउ“छन्- भानुजयन्ती आउनै लागेको छ । अरू बेला उनी यसरी ठा“टिएर हि“ड्दैनन् । ठूलो साइजको कालो ब्याग त खास यही अवसरका लागि हो । यो कालो ब्यागको आफ्नै कथा छ । उनी आफैं बेलाबखत भन्ने गर्छन्- 'एकपटक म भानुजयन्तीको अवसर पारेर सिक्किम गएको थिए“ । त्यसबेला मलाई भानुजयन्ती समारोहको मुख्य अतिथि बनाइयो । मुख्यमन्त्री सम्माननीय पवन चाम्लिङले आफ्नै हातले मलाई यो विशेष ब्याग दिनुभएको हो ।' यसको उपकथा पनि छ । त्यो कालो ब्यागभित्र के राखिएको थियो, उनी भन्दैनन् । नेपाली साहित्यको वृत्तमा के हल्ला छ भने त्यसभित्र विशेष नगद थियो । त्यसैले उनी 'विशेष' शब्दको उच्चारण अलिक बेग्लै प्रकारले ओठ टेडो पारेर गर्ने गर्छन् । यसले खास ध्वनि उत्पन्न हुन्छ । अरू यस्तो गर्न सक्दैनन् । म त्यो खास ध्वनि निकाल्ने चर्चित विशेष कालो ब्यागतर्फआ“खा डुलाएर अचानक सोध्न पुग्छु, 'के यो सा“चो हो गुरु -'
'के सा“चो हो -' उनी मेरो प्रश्नले अलमलिन्छन् ।
'मेरो भनाइको मतलव कतातिर
गुरु -' म आफ्नो प्रश्न सच्याउने प्रयत्न गर्छर्ुु
'अब तपाईंलाई कता भन्ने -' उनी मस“ग कुरा गरु“ अथवा नगरु“को असमञ्जसमा छन् ।
'भानुजयन्तीका लागि चन्दा उठाउन जान लाग्नुभएको हो -' यो अप्रत्याशित प्रश्नले उनी झस्कन्छन् ।
'मैले यस्तो भन्न खोजेको होइन गुरु ।'
'अनि के त -'
'नरिसाउनोस् गुरु, मैले यसो ठट्टामात्र गर्न चाहेको हु“, अरू केही होइन ।' म विनम्र भावमा भन्छु ।
'ठीक छ, ठीक छ ।'
'क्षमा गर्नोस् गुरु ।'
'होइन-होइन, तपाईंले ठीकै
भन्नुभयो । तीन सप्ताहपछि भानुजयन्ती हो ।' उनी टोपी फुकालेर टाउको कन्याउन थाल्छन्, 'तयारी त गर्नैपर्यो नि †' होइन र - म अरूजस्तो होइन । अरूहरू संस्थामा बस्नमात्र खोज्छन् । काम भने पटक्कै गर्न चाह“दैनन् । सबै मैले एक्लै गर्नुपर्छ । एकछिन फर्ुसद
छैन । के गर्नु -'
'अहिलेचाहि“ कतातिर नि -'
'यसो मन्त्रालयसम्म जाउ“ भनेको ।'
'चन्दा उठाउन -' मेरो मुखबाट फेरि फुत्कन्छ ।
उनी अप्ठ्यारो किसिमले अनुहार बनाएर मलाई हर्ेछन् ।
'अन्त जानु पर्दैन गुरु -'
'कहा“ -'
'एकेडेमी र साझा प्रकाशनमा ।'
'जानै पर्दैन, प्रत्येक वर्षआउने र्
गर्छ । पहिलेदेखि नै साझा र एकेडेमीले मेरो लागि रकम तोकेको
छ । भानुजयन्तीमा आफैं मेरो कार्यालयमा पठाइदिन्छन् । मैले केही गर्नै पर्दैन ।'
'यो त राम्रो व्यवस्था रहेछ ।'
'तर पुरानो रकमले पुग्ने छा“टका“ट देखिएन । त्यसैले रकम बढाउनुपर्यों भनेर एकपटक दुवै ठाउ“मा जानुपर्ला ।' उनको गालामा प्रसन्नताले खाल्डो पर्छ ।
'से“ठ-साहुकारहरूकहा“ जाने होइन
गुरु -'
'जानु बा“की छ ।' उनी सन्तुष्ट भावमा टाउको हल्लाउ“छन्, 'विस्तारै जानुपर्ला । के हतार छ -'
'अरूहरूले त चन्दा उठाइसके जस्तो छ ।' म आफूले थाहा पाएको जानकारी उनीसमक्ष राख्छु ।
उनको पाइला पछ्याएर भानुजयन्तीमा लाग्ने धेरै छन् । यो उनलाई प्रिय लागेको छैन । यसलाई उनी आफ्नै कार्यमा सोझै हस्तक्षेप ठान्छन् । अतएव बेलाबखत दुवै ओठलाई वर्तुलाकार पारेर भन्ने गर्छन्- 'म पनि आचार्य हु“ । मेरो भानुस“ग रगतको नातो छ । म अरूजस्तो होइन ।' सायद यही अधिकारले उनले भानुभक्तको सालिक बनाउने नाउ“मा लाखौं चन्दा उठाएर राजधानीमा घर बनाएका छन् । तर यसको खण्डन गरेर उनी भन्छन्- 'म त आफैं भाडाको घरमा बसेको छु ।' तर भन्नेहरूको थप भनाइ के छ भने उनले आफ्नो घर पनि भाडामै लगाएका छन् । जे होस्, उनलाई लिएर नेपाली साहित्यको सानो आकाशमा थुप्रै हल्ला चंगाझैं उडिरहेका छन् । जस्तै- भानुभक्तको नाउ“मा आउने कतिपय सरकारी सहयोगको रकम उनले पच पारेका छन् । यस्तै उनी भानुभक्तका नाउ“मा निम्तो झिकाएर वर्षोनि आसाम, दार्जिलिङ, गान्तोक, सिलिगुडी, डर्ुबर्स, बनारस, देहरादुन, नागाल्यान्ड, मणिपुर, कालिङपोङ आदिको सयर गरिरहन्छन् । उद्देश्य उही एकमात्र चन्दा उठाउनु नै हो, इत्यादि । कुन्नि, वास्तविकताचाहि“ के हो † मेरो उनीस“ग यस सम्बन्धमा प्रत्यक्ष प्रश्न गर्ने इच्छा हुन्छ । तर साहस जगाउन नसकेर म भन्छु, 'गुरु, यसपालिको भानुजयन्तीमा के-के गर्ने विचार छ -'
'त्यही त हो, भनुभक्तको तस्वीरलाई नगर परिक्रमा गराउने, एकेडेमीको हलमा परिसंवाद राख्ने र एक-दर्ुइ विद्यालयका भाइबहिनीलाई भानुभक्तीय रामायणको श्लोक पाठ गर्न लगाउने, अरू के गर्ने -' उनी अरूले चन्दा उठाइसके भन्ने थाहा पाएर उत्पन्न भएको तनावबाट अहिलेसम्म मुक्त भएका छैनन् ।
'भानुजयन्तीको उपलक्ष्यमा विशेष कविगोष्ठी नगर्ने गुरु -'
'से“ठ-साहुकारकहा“बाट चन्दा उठाउनेले गरुन्, मैलेमात्रै कति गर्ने, म त वर्षौंदेखि भानुभक्तको काम गरिरहेको छु, कति गर्ने, अब अरूले पनि गरोस्, ममात्रै किन -' उनी आफ्नो स्वभाव विपरीत एकाएक रिसाउ“छन् । फलस्वरूप बाया“ हातको कालो ब्याग दाया“ हातमा लिन्छन् । फेरि बाया“ हातमा र्सार्छन् । र बेस्सरी हल्लाउन थाल्छन् ।
अर्थात् उनको क्रोध चरममा पुगिसकेको छ । यो विस्फोटक स्थिति हो । त्यसैले म उनलाई केही नभनेर विस्तारै अघि बढ्छु ।

लाहुरे ज्वाइ“को आशिर्वाद

सिर्जना गोले
Source:Kantipur Daily

यो आशिर्वाद नेपाली सामाजिक परिवेशमा नया“ र नौलो होइन । पुरानै भए पनि हरेक पटक मुखमा झुन्डिने लाहुरे शब्द नेपाली छोरीचेलीलाई दिने आशिर्वादमा नया“ भएर आउ“छ । यहीं नया“ र पुरानो युग र समयबीचको 'लाहुरे ज्वाइ“' शब्द किन-किन आज आएर खण्डन र चर्चायोग्य लाग्यो ।
सर्न्दर्भ यसै मङ्सिरको हो । केही दिनअघि आफन्त भेटघाटको क्रममा पोखरा पुगेकी थिए“ । मेरा आफन्तै पर्ने पोखरास्थित सैनीकबस्तीका एक ब्रिटिस लाहुरेकी श्रीमती पतिवियोगमा विलापस्वरूप आ“सु वषर्ाउ“दै थिइन् । छोरा गोरे र बुहारी भएर आमालाई सान्त्वना दिलाउ“दै थिए । लाहुरेको घरै त हो, त्यसैले पनि लाहुरेको जीवन र लाहुरेले पाउने सेवासुविधा पेन्सन आदिको कुरा चलिरहेको थियो । म उनीहरूको कुरा सुन्नमा मौन थिए“ भने आनमारी पनि सोही क्रियामा ध्यानमग्न रहिछिन् । चौध वषर्ीया बैनी आनमारीले बीचैमा प्रश्न तेर्स्याइन्, "पापा-आमा, पेन्सन भनेको के हो,
यो कसले पाउ“छ, किन पाउ“छ, कति पाउ“छ, कहिले पाउ“छ -
बालमनस्थितिका यिनै प्रश्न र लाहुरे श्रीमतीका आ“सुले पनि मलाई लाहुरेको विषयमा केही सोचमग्न गराएको थियो । सोही क्रममा म आफन्तहरूस“गै प्रायः लाहुरेको बस्ती भनेर चिनिने पोखराबाट आधा घन्टाको बाटो काटेर भर्ुर्जुङ खोला कोटकसेरीमा पुगे“ । तामाङको बृहत् बस्ती भएको कोटकसेरीमा मेरा आफन्तको पुरानो घर अर्थात् मूलघर पर्छ । घर पुगेपछि नेपाली परम्पराअनुसार आफूभन्दा ठूला मान्यजनप्रति गरिने आदरभाव दर्शाउनस्वरूप मैले क्रमशः बुबा, भाउजू र दिदीहरूलाई शिर निहुरिएर ढोगे“ । आशिर्वाद स्वरूप सेतै कपाल फुलेका ९२ औं वसन्तका बुबाले मेरो शिरमा हात राखेर भन्नुभो, "छोरी, ठूलो मान्छे भएस्, धेरै-धेरै पढे-गुनेस्" । भाउजूले आशिर्वाद दिनुभो, "नानु, भाग्यमानी हुनु" भनेर । ढोग्ने क्रमस“गै आशिर्वाद दिने पालो अब दिदीको थियो । मेरो शिरमा दर्ुइ हात राख्दै दिदीले आशिर्वाद दिनुभो यसरी, "बैनी, लाहुरे ज्वाइ“ पाएस्, लाहुरे ज्वाइ“ लिएर आएस्" ।
छेवैमा दाजु भीम र भाउजू छिरिङ हुनुहुन्थ्यो र एकैस्वरमा दिदीलाई सम्झाउ“दै कराउनुभो, 'केको लाहुरे ज्वाइ“ न स्वाइ“, मनपर्नेसंग जान्छिन्, मनपर्ने ज्वाइ“ नै लिएर आउ“छिन् हैन त नानु - अबको जमाना पनि लाहुरे ज्वाइ“ नै रोज्नर्ुपर्छ र †' म अलमल्लमा परे“ । मान्यजनको आशिर्वाद पाएर पुलकित हुनुपर्ने मन कताकता असमञ्जस्ामा पर्यो । 'लाहुरे ज्वाइ“' शब्द झुन्डिएको आशिर्वाद पाएर जीवनमा पहिलोपटक पीडाबोध महसुस गरे“ । वर्षौंदेखिको एउटा पीडितले पुनः यातनासहितको करेन्टको झट्का पाएसरह भयो, त्यो पल मलाई । मनमा खाटा बसिसकेको पुरानो घाउ अदृश्य पीडासहित बल्झियो । निरंकुशता विरुद्ध हा“सी-हा“सी प्राण आहुती दिएका सहिद सम्झे“ र मैले पनि हा“सी-हा“सी नै त्यो पीडा स्वीकारे“, पचाए“ । दिदीलाई कुनै दोष दिन मिल्दैन, यो पीडाप्रति । यो पीडा त जानी-जानी जातिविशेषलाई दबाउन राज्यले दिएको जातीयताप्रतिको उत्पीडन हो । जातीयताप्रति गर्ने दमन र शोषण हो । त्यसैले जातीयताप्रति निरंकुश तवरले गरिएको यस भेदभावप्रति राज्यको ठूलो दोष छ भनेर दिदीले भन्नसक्नु र ज्ाान्नसक्नु हु“दो हो त पक्कै पनि मलाई आशिर्वादमा लाहुरे ज्वाइ“ दिनुहुन्नथ्यो । राज्यले बसाएको संस्कारअनुरूप दिदीले झनै जातीय पीडाको अनुभूत गराइदिनुभो, एक बैनीलाई दिने आशिर्वादमार्फ ।
दिदीको आशिर्वादले लाहुरेप्रतिको जिज्ञासा ममा झनै प्रबलतासाथ बढ्दै गयो । आखिर को हुन्, लाहुरे भनेका, कस्तालाई लाहुरे भन्छन्, क-कसले मात्रै लाहुरे बन्न पाउ“छन् - यस्ता असङ्ख्य प्रश्नले मेरो मस्तिष्कमा बेजोडको दौड प्रतियोगिता सुरु गर्यो । शरम र आक्रोशका राता ज्वालासहितका किरणहरू अनुहारभरि दौडिए । मैले तत्काल कसैको कुरामा सहमति जनाउन सकिन, केवल मौन रहे“ । मनमनै सुस्तरी भने“, दिदी तपाईंले चाहनुभएको र मलाई आशिर्वादमा दिनुभएको "लाहुरे ज्वाइ“" सायदै यो मनदेखि दूरदेशमा लाहुरे हुनुमा केवल आफ्नो अस्तित्व संकटमा मिल्क्याएर लाहुरमै अल्झिरहेका होलान् । कठै लाहुरे ज्वाइ“का मीठो कल्पना सा“चेकी, लाहुरे ज्वाइ“कै आसा पालेकी ती दिदीका श्रीमान अर्थात् मेरा भिनाजु लाहुरे हो या होइन, मैले सोधनी गर्न पनि सकिन । भिनाजुबारे जान्ने स्रोत थिए, र पनि मैले त्यसो गरिन । बडो कठिनतापर्ूवक मैले भिनाजुबारे जान्ने इच्छा मनैमा लुकाए“ । हुन त दिदीले मलाई दिनुभएको आशिर्वादको 'लाहुरे ज्वाइ“' नराम्रो अभ्रि्रायले पक्कै दिएको होइन, राम्रै अभ्रि्रायले दिएकी हुन् । दिदीको मनमा बसेको "लाहुरे ज्वाइ“"को छाप बडो गजबको छापमात्रै नभएर एउटा पीडासहितको छाप पनि हो । त्यो पीडासहितको छाप प्रत्येक तामाङ जातिको मुटुमा अमिट छापको रूपमा बसेको छ । आखिर 'लाहुरे' कुनै पनि मान्छेले एक क्षेत्रविशेषमा आधारित रही कार्य गर्ने पद र दर्जा न हो । तर विडम्बना † यस्तो भइदियो कि लाहुरेजस्तो पद, दर्जा कसैका लागि आशिर्वाद बनिदियो । पाउन नसकिने चिज बनिदियो, त्यो चिज पाउन सकिन्छ त जातीय पहिचान र अस्तित्व मेटाइनुपर्ने । त्यसैले जनजातिका छोरा, ज्वाइ“ लाहुरे बन्नमा र बनाउनमा कम मामुलीको कुरो थिएन, कुनै बेला । यसैकारणले लाहुरे छोरा बनाउनमा र लाहुरे ज्वाइ“ पाउनमा पीडित जनजाति अभिभावक मरिहत्ते गर्थे र अझैसम्म गर्छन् । नेपालको त्यो इतिहास जिउ“दैछ, जुनबेला
जोसुकै जनजातिले निर्धक्क लाहुरे बन्ने सपनासम्म बुन्न पाउ“दैनथे । त्यसबेला नेपालमा विशेष गरी तामाङ लाहुरे बन्नबाट वञ्चित थिए ।
यो कस्तो र कति साह्रो कहालीलाग्दो जातीय दमन लाहुरे बन्नकै लागि आफ्नो थर र जातैसम्म परिवर्तन गर्नुपर्ने । यसरी राज्यले सिङ्गो तामाङ जातिका लागि लाहुरे जागिर फलामको चिउरा निल्नु न चपाउनुको हड्डी बनाइयो । यो पीडा ऊ बेलाका तामाङ जातिले खेपेका थिए । कैयौं तामाङ जातिले लाहुरे भर्तीका खातिर नै आफ्नो थर परिवर्तन गर्न बाध्य भएका थिए भने कैयौं तामाङ आफ्नो जातीय अस्तित्व जोगाउने सवालमा अडिग रहेकाले लाहुरे बन्नबाट विमुख हुनुपरेको थियो । तामाङले यसरी लाहुरको सेनामा भर्ती हुनका लागि गुरुङ वा अन्य र्राई, मगर, घले जाति भनेर थर परिवर्तन गर्नुपथ्र्यो । त्यसैकारण आज कैयौं तामाङ आफ्नो वास्तविक थरबाट अन्य जातमा परिणत भएको कालो इतिहासभित्रको विरक्तता र तिक्ततासहितको घटना सिङ्गो तामाङ जातिको तातो रगतमा हरक्षण पीडा बनेर उम्लिरहेको छ । यसरी थर बदली-बदली लाहुरे बन्नेहरूका आफ्नो रगतको साइनो र रगतको नाता सन्तानसमेत आफ्नो वास्तविक थर र जातबाट मेटिनुपथ्र्यो । इतिहासका यी काला दाग मेटाउने चेष्टामा जनता जुटिरहेका छन्, आ-आफ्नै जातिको स्वायत्ततासहितको संघीय राज्य निर्माण गर्नमा ।

त्यो ‘घर !’

-चन्द्र गुरुङ


मेरा दुई आँखाबाट जस्तै
त्यो घरको चुहिने छानोबाट
आँसु मिश्रित पानी दर्किंदो रहेछ
मेरो मुटुजस्तै त्यो घरका भित्ताहरू पनि
निर्दयी समयको विश्वासघातले
ठाउँ-ठाउँमा चर्किएका रहेछन्
र मैलेजस्तै त्यो घरले पनि
आफ्नो छातीभित्र अँध्यारा कोठाहरूमा
थुप्रै पीर-व्यथाहरू थन्काई
ठोकेको रहेछ मुखमा भोटेताल्चा ।

मेरा खुट्टाहरूजस्तै त्यो घरका खम्बाहरू पनि
भरोसालाग्दो जमीन टेक्न नपाएर
केवल धराप-घरको टेको बनेका रहेछन्
मेरा एक जोर कानहरूमा जस्तै
त्यो घरका झ्यालहरूमार्फत पनि
खुशीको समाचार ओसार्दै
गर्न छोडेछ हावाले ओहोर-दोहोर ।

माथि, ओस्सिएर खुम्चिएको छानामा
घरको निधार कसैले सुकाउन फिँजाएको रहेछ,
उँडुस-उपियाँ पाल्न बाध्य
भित्ते-गालाहरू ओइलाएका पातझैँ भएछन्
र फुक्लिएर झरिसकेछन्
उसका मकै-भटमास पिस्ने बङ्गाराहरू ।

कठैबरा ! त्यो घर,
म जन्मेर हुर्के-बढेको घर !
देउरालीमा पाती चढाएर म परदेश लागेपछि
बा-आमाको हेरचाह गर्दै बसेको घर ! !

The Train

An unknown African poet.

(Translated by Gerhard Kubik)


The train
Carries everybody
Everywhere.

It carries the men
It carries the women.
It carries me too
A blind boy.

Wherever it carries me
Alas, I met distress
And knock against it
With my knee.

It carries the men
It carries the women.
It carries the blind boy
To his distress.

April Rain Song

-Langston Hughes.

Let the rain kiss you.
Let the rain beat upon your head with silver liquid drops.
Let the rain sing you a lullaby.
The rain makes still pools on the pavement.
The rain makes running pools in the gutter.
The rain plays a little sleep-song on our roof at night.
And I love the rain.